Η ελληνική παιδεία και η ορθόδοξη πίστη αποτελούσαν ουσιώδη και διαχρονικά πολιτιστικά γνωρίσματά των Νυμφαιωτών, τα οποία επιδείκνυαν πάντα, όποτε έκριναν πως αυτά διακυβεύονταν. Η γλωσσική διαφοροποίηση των βλαχόφωνων κατοίκων χρησιμοποιήθηκε συχνά για λόγους προπαγάνδας και αμφισβήτησης της εθνικής ελληνικής τους συνείδησης. Τα ίδια τα γεγονότα, όμως, αποδεικνύουν τη δυναμική τους συμμετοχή -ως αγωνιστές, ηγέτες και σημαντικοί οικονομικοί αρωγοί- στα κρίσιμα εθνικά και απελευθερωτικά κινήματα.

ΟΙ Νιβεστιάνοι απολάμβαναν αρκετά προνόμια και ελευθερίες, υπαγόμενοι απευθείας στην Βαλιντέ Σουλτάνα (τη μητέρα του Σουλτάνου), στην οποία είχε παραχωρηθεί το Νυμφαίο, οι γύρω δασικές εκτάσεις, βοσκότοποι και λιβάδια. Η αυτονομία τους, σε μεγάλο βαθμό, μαζί με την παιδεία, την οικονομική υπεροχή και τις εμπειρίες που αποκόμισαν από την επαφή τους με τα κέντρα του εξωτερικού, δημιούργησαν τις συνθήκες για την ανάπτυξη πολιτικής σκέψης και οργανωτικής ικανότητας, παράλληλα με τον χαρακτήρα του αγωνιστή, που τους διέκρινε ανέκαθεν.

Για αυτές τις αρετές, ο Παύλος Μελάς επέλεξε το 1904 την οχυρή και αθέατη Νέβεσκα ως «Διευθύνον Κέντρον» του Μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή.

Ο κατάλογος της δράσης και συμμετοχής των Νεβεσκιωτών στα εθνικά και απελευθερωτικά κινήματα είναι μακρύς. Μερικές από τις πιο κρίσιμες και αποφασιστικές στιγμές:

· 1794, συντρίβουν τους Αλβανούς επιδρομείς.

· 1821, συμμετέχουν στον Αγώνα της Παλιγγενεσίας και βρίσκονται μεταξύ των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι.

· 1867, ιδρύεται η νέα «Φιλική Εταιρεία» από ομάδα Μακεδόνων, με προεξάρχοντα τον Αναστάσιο Πηχεών, για να αντιμετωπίσουν τις πρώτες επιθέσεις των Βούλγαρων κομιταζήδων. Ταμίας και χρηματοδότης είναι ο Νυμφαιώτης έμπορος Αναστάσιος Τσίρλης, οποίος σε συνεργασία με τον Νυμφαιώτη οπλαρχηγό Ζιούρκο, μεταφέρουν όπλα και πολεμοφόδια για τα πρώτα αντάρτικα σώματα της Μακεδονίας.

· 1878, Επανάσταση των Μακεδόνων. Οι Νιβεστιάνοι συμμετέχουν ενεργά και ο αγωνιστής Βασίλειος Ζούρκας αναδεικνύεται για την πολεμική του δεξιότητα έναντι των Τουρκαλβανών.

· 1886, εξέγερση των Μακεδόνων, υπό τον Αναστάσιο Πηχεών. Με καθοδήγηση του Αναστάσιου Τσίρλη, που τροφοδοτεί με όπλα και πολεμοφόδια την εξέγερση, οι Νυμφαιώτες συντονίζουν σε όλη την περιφέρεια τη δράση εναντίον των κομιτατζήδων και αντιμετωπίζουν, με τη διπλωματία και την οικονομική τους συνεισφορά, τις καταδιώξεις των Τούρκων και τις φυλακίσεις μελών της Εταιρείας.

· 1903, ψευτοεπανάσταση του Ίλιντεν. Οι Βούλγαροι επιτίθενται στα βλαχόφωνα χωριά Κλεισούρα, Νυμφαίο και Κρούσοβο, για να προκαλέσουν αλυσιδωτά τα τρομερά αντίποινα του οθωμανικού στρατού και την έξοδο των Ελλήνων στο βουνό, υπό την καθοδήγηση του βουλγαρικού κομιτάτου. Καταστρέφεται μόνο το Κρούσοβο. Με την παρέμβαση του Ιωάννη (Νάνου) Σωσσίδη, που καθησυχάζει τον Τούρκο συνταγματάρχη, το Νυμφαίο σώζεται και φανερώνεται η απάτη των Βουλγάρων κομιτατζήδων.

· 1904, αρχές του Μακεδονικού Αγώνα. ΤοΝυμφαίο ορίζεται από τον Παύλο Μελά ως «Διευθύνον Κέντρον» με εξαμελή επιτροπή. Το αρχηγείο του αγώνα εγκαθίσταται στο αρχοντικό του Μίχα Τσίρλη.

· 1904-1908, Μακεδονικός Αγώνας.Οι Νυμφαιώτες συμμετέχουν σε επιτροπές και αντάρτικα σώματα, τα οποία και σταθερά τροφοδοτούν, προσφέρουν ένα εκτεταμένο δίκτυο μεταφορών και ιδίως πληροφοριών, και εργάζονται για την προστασία των αντάρτικων σωμάτων. Η οικογένεια του Μιχαηλίδη-Τσίρλη θα προφέρει απεριόριστη βοήθεια στον Μακεδονικό Αγώνα.

· 1908, Σύνταγμα των Νεότουρκων. Οι Νυμφαιώτες συγκροτούν στη Θεσσαλονίκη τον σύνδεσμο «Ένωσις», με βασικό σκοπό την υπεράσπιση των εθνικών δικαίων και των προνομίων του Γένους και της Εκκλησίας.

· 1912, απελευθέρωση. Οι Νεβεσκιώτες παραδίδουν τον οπλισμό τους στον Ελληνικό Στρατό.

· 1946, Εμφύλιος. Η πρώτη οργανωμένη επίθεση των ανταρτών εναντίον των χωροφυλάκων του χωριού θα οδηγήσει σε μία σκληρή μάχη, με μικρές, ωστόσο, απώλειες.

· 1947, Εμφύλιος. Παραμονές Πρωτομαγιάς, λαμβάνει χώρα η δεύτερη μεγάλη επίθεση των ανταρτών στο Νυμφαίο, με μοιραία κατάληξη. 35 χωροφύλακες και στρατιώτες οχυρώνονται στο κοινοτικό ξενοδοχείο και στο καμπαναριό του ναού του Αγίου Νικολάου, δεχόμενοι τα πυρά από 700 αντάρτες που κυκλώνουν το χωριό.  Ύστερα από άγρια μάχη 36 ωρών, οι αντάρτες πυρπολούν την εκκλησία που παραδίδεται στις φλόγες και καίγεται εντελώς, ενώ οι υπερασπιστές της, επτά χωροφύλακες και ένας στρατιώτης, γίνονται ολοκαύτωμα.